prof. Jan Kozłowski
Prof. dr hab. Jan Kozłowski z Instytutu Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego otrzymał Nagrodę Fundacji na rzecz Nauki Polskiej 2016 w obszarze nauk o życiu i o Ziemi za sformułowanie i eksperymentalną weryfikację teorii wyjaśniającej różnorodność strategii życiowych organizmów jako efektu optymalnej alokacji zasobów.
Prof. dr hab. Jan Kozłowski (ur. w 1946 r. w Poznaniu) – ekolog ewolucyjny, kierownik Zespołu Badawczego Ewolucji Strategii Życiowych w Instytucie Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Od początku kariery naukowej związany z Uniwersytetem Jagiellońskim, gdzie w 1976 r. obronił doktorat, a w 1986 r. habilitację. W latach 1981?1983 przebywał na stażu podoktorskim na University of Georgia (USA). W 1996 r. otrzymał tytuł naukowy profesora. Od 1975 r. pracuje na UJ. W latach 1991 – 2003 był zastępcą dyrektora Instytutu Biologii Środowiskowej, a od 2003 do 2008 był dyrektorem tej jednostki, która funkcjonowała już pod nową nazwą – Instytutu Nauk o Środowisku.
Prof. Kozłowski jest członkiem korespondentem Polskiej Akademii Nauk i członkiem czynnym Polskiej Akademii Umiejętności, a także European Society for Evolutionary Biology oraz Society for Experimental Biology. W latach 2008-2016 przewodniczył Komitetowi Biologii Ewolucyjnej i Teoretycznej PAN. Był członkiem rad redakcyjnych czasopism: "Ecology Letters", "Functional Ecology" i "Journal of Evolutionary Biology".
Jest laureatem programu MISTRZ Fundacji na rzecz Nauki Polskiej oraz programu MAESTRO Narodowego Centrum Nauki. Na Uniwersytecie Jagiellońskim kierował kilkoma projektami dotyczącymi teorii ewolucji strategii życiowych w oparciu o optymalne lokowanie zasobów między wzrost i rozród. Uczestniczył także w projektach weryfikujących tę teorię na przykładzie racicznicy zmiennej i szczeżui pospolitej. W ostatniej dekadzie badał wpływ wielkości komórek na strategie życiowe organizmów stało- i zmiennocieplnych.
Większość publikacji prof. Jana Kozłowskiego ukazała się w renomowanych czasopismach, takich jak "Integrative&Comparative Biology", "Evolutionary Ecology Research", PNAS, "Functional Ecology", OIKOS, "Ecology Letters", "American Naturalist", "Theoretical Population Biology", "Evolution", "Ecological Modeling", "Journal of Experimental Biology", TREE, "Proceedings of the Royal Society of London B" i PLOS One. Uczony był też autorem lub współautorem rozdziałów w książkach opublikowanych przez Blackwell, Wiley i Oxford University Press.
Nagrodą Fundacji na rzecz Nauki Polskiej została wyróżniona teoria ewolucji historii życiowych organizmów autorstwa prof. Jana Kozłowskiego. Kluczowym dla rozwoju teorii był esej teoretyczny z 1992 r. opublikowany w czasopiśmie "Trends in Ecology and Evolution". Uczony opisał w nim, jak organizmy rozporządzają dostępnymi zasobami na potrzeby wzrostu i rozmnażania oraz jaki ma to wpływ na wiek dojrzewania i masę ciała.
Teoria wyjaśnia ogromne zróżnicowanie czasu dojrzewania, wielkości ciała osobników dorosłych i budujących je komórek, jak również długości życia organizmów żywych. Pozwala przewidywać, w jakich warunkach zwierzęta rosną intensywnie po osiągnięciu dojrzałości, a w jakich nie. Wyjaśnia także, dlaczego niektóre gatunki składają wiele małych jaj, a inne niewiele dużych. W zależności od strategii życiowej organizmy różnie lokują zasoby, czyli - stosując terminologię ekonomiczną - optymalnie inwestują je we wzrost, rozmnażanie i utrzymanie w dobrej formie ciała. Najlepszy sposób lokowania dla danego gatunku zależy od zasobności środowiska w pokarm i od ryzyka śmierci.
Strategie życiowe są uwarunkowana genetycznie i mają umożliwić jak najlepsze przekazanie genów następnemu pokoleniu w danych warunkach. I tak na przykład owady, ryby czy płazy wydają zwykle na świat liczne potomstwo, ale dużo młodych osobników umiera przed osiągnięciem dojrzałości. Inną skrajnie różną strategią jest składanie niewielu dobrze wyposażonych jaj lub rodzenie niewielu młodych, co często łączy się z opieką nad potomstwem. Przy takiej strategii większość lub przynajmniej znaczna część osobników przekazuje geny kolejnym pokoleniom. Od typu realizowanej strategii nie zależy to, jak długo żyją przedstawiciele poszczególnych gatunków.
W swoich badaniach prof. Kozłowski modelował optymalną alokację zasobów we wzrost, rozmnażanie i inne funkcje życiowe. U zwierząt badał związek rozmiaru ciała i wielkości komórek z tempem metabolizmu, czyli przemiany materii. Rozważał też kwestię starzenia jako problemu ewolucyjnego. Jego perspektywa badawcza pozwoliła również wyjaśnić, dlaczego w ramach jednej populacji mogą występować znaczne różnice wielkości ciała. Powiązanie wielkości komórek z tempem metabolizmu rzuca nowe światło na akumulację niekodującego DNA: jego nagromadzanie może mieć znaczenie przystosowawcze.
Prof. Jan Kozłowski opublikował wiele prac prezentujących wyniki zarówno rozważań teoretycznych, jak i badań eksperymentalnych. Zainicjowany przez niego nowy szlak intelektualny przyciągnął ekologów ewolucyjnych, którzy również zaczęli dążyć do lepszego zrozumienia roli optymalnej alokacji zasobów. W kolejnych latach prace te pisane były wspólnie ze specjalistami z pokrewnych dziedzin, matematykami i doktorantami. Jego 74 publikacje były cytowane ponad 2400 razy. Prof. Jan Kozłowski stworzył własną szkołę ekologii ewolucyjnej, która staje się dobrze znana na całym świecie.
